Enige tijd geleden werd ik uitgenodigd om deel te nemen aan de workshop Learning through Makerspaces, georganiseerd door de afdeling Onderwijs en Cultuur van de Europese Commissie. Ik werd ervoor benaderd door een medewerker van de afdeling die mijn boek Makerspaces in Libraries las (wat natuurlijk op zich al een mooi signaal is).
Vandaag en morgen komt daarom een groep van ongeveer 30 personen bij elkaar die ieder op hun eigen manier betrokken zijn bij educatieve makerspaces. Dat betekent een rijk gemêleerd gezelschap uit de onafhankelijke makerscene, de academische wereld, kunstinstellingen, bibliotheken en natuurlijk ook het onderwijs zelf. In dat opzicht een mooie leerervaring, het aangaan van nieuwe contacten, maar ook het onderhouden van al bestaande connecties.
In mijn presentatie kon ik natuurlijk putten uit eigen ervaring, maar gelukkig ook uit het onderzoek dat de Koninklijke Bibliotheek afgelopen jaar deed naar Nederlandse bibliotheekmaakplaatsen.
Van de workshop wordt een rapport opgemaakt, dus dat zal ik te zijner tijd delen.
Bekijk hier alvast het programma van de workshop en hier de presentatie die ik er vandaag gaf.
Observer-journaliste Carole Cadwalladr doet in deze TED Talk een klemmend beroep op het etisch bewustzijn van Facebook, Google, Twitter en Silicon Valley in het algemeen. “Jullie technologie is fantastisch, maar besef dat deze nu ook wordt gebruikt om mensen uit elkaar te drijven.”
Wat een enthousiasme vorige week woensdag bij het Nationaal Mediawijsheid Congres 2019 in Ede waar BSF-collega Wai-See Choo en ik de Data Detox Kit en de Glass Room Experience presenteerden. Drie workshoprondes van een uur met in totaal een kleine 80 deelnemers.
Zoals altijd deden we weer prachtige contacten op, ook uit Friesland. Een zeer enthousiaste basisschoolleerkracht uit Leeuwarden en een medewerkster van een welzijnsorganisatie uit Zuidwest-Fryslân. Die laatste is zéér geïnteresseerd in onze beoogde aanpak voor jeugd/jongeren. Daarnaast kwamen er concrete vragen van docenten en bibliothecarissen uit het hele land, uiteenlopend van ROC Amsterdam tot de biebs van Coevorden en Zwolle.
Dat al het materiaal op https://data-detox.nl vrijelijk beschikbaar is werd erg gewaardeerd, evenals de ambitie voor doorontwikkeling voor verschillende doelgroepen.
Je kunt er vandaag de dag zowat vergif op innemen: wanneer er gesproken wordt over het ondersteunen van digitale vaardigheden zijn Amerikaanse techconcerns als Facebook en Google er als de kippen bij om, grif met dollars flappererend, witte voetjes te halen bij de politiek en maatschappelijke organisaties. Van die laatstgenoemde partijen zou je verwachten dat zij die uitnodiging met gepaste trots pareren. Je vraagt een tabaksfabrikant immers ook niet om onderzoek naar de nadelige effecten van roken mogelijk te maken. Je mag dan mínimaal een al dan niet verborgen agenda verwachten. Wanneer we kijken naar Google gaat het dan over toekomstige werknemers, maar, veel belangrijker, het schoonpoetsen van het blazoen.
Digitaal Samenleven
Waar in een eerder stadium het project Libraries Lead with Digital voor mij aanleiding was om mijn zorgen over deze ontwikkelingen te uiten betreft het nu het initiatief Digitaal Samenleven. Hierbij slaan onder andere VodafoneZiggo, het Ministerie van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties, ECP | Platform voor de InformatieSamenleving, Beeld en Geluid, Xerox en Google de handen ineen. En ook de Koninklijke Bibliotheek. En omdat die laatste voor mijn dagelijkse werk een belangrijke partij is vind ik het belangrijk om mijn zorg nogmaals te delen. In die zin is deze blogpost een geactualiseerde versie van het in oktober vorig jaar gepubliceerde Bibliotheken moeten bij de ontwikkeling van digitale geletterdheid uitgaan van eigen kracht en hebben daarbij Google echt niet nodig. Excuus alvast voor de hier en daar gerepliceerde tekst.
De ambities van de initiatiefnemers van Digitaal Samenleven zijn helder:
“Sociale inclusie door digitale inclusie. Dus niet als doel op zich maar om je goed te voelen en te profiteren van een digitale samenleving, zowel op persoonlijk vlak en in sociale contacten als op maatschappelijk- en arbeidsvlak.”
Surveillancekapitalisme
Met voornoemde ambities is helemaal niets mis en ik heb ook geen principieel probleem met pubiek-private samenwerkingen. Er is de laatste tijd echter wel wat aan de hand en dat is het inzicht dat we krijgen in de machinaties van bedrijven als Amazon, Facebook, Microsoft et. al. Auteur en Harvard-professor Shoshanna Zuboff beschrijft de praktijken van deze bedrijven in het geruchtmakendeThe Age of Surveillance Capitalism en betitelt de werkwijze als surveillancekapitalisme. En de koning van de surveillancekapitalisten is Google.
“Surveillancekapitalisme“, aldus Zobuff, “claimt eenzijdig menselijke ervaringen die dienen als gratis grondstof voor vertaling in gedragsgegevens. Hoewel sommige van deze gegevens worden toegepast op serviceverbetering, wordt het dataoverschot gebruikt en ingevoerd in beschermde geavanceerde productieprocessen die bekend staan als ‘machine-intelligentie’ en gefabriceerd tot voorspellingsproducten die anticiperen op wat u nu, binnenkort en later zult doen. Deze producten worden verhandeld in een nieuw soort marktplaats die ik een gedragstermijnmarkt noem. Surveillancekapitalisten zijn enorm rijk geworden van deze handelsactiviteiten, want veel bedrijven zijn bereid om weddenschappen af te sluiten over ons toekomstige gedrag.“
Volgens Zobuff vormt deze ontwikkeling uiteindelijk een bedreiging voor democratische waarden. Google wordt door Zobuff gepositioneerd als de partij die het begrip surveillancekapitalisme een gezicht heeft gegeven. Onze samenwerkingspartner Tactical Technology maakte met haar Glass Room Experience prachtig inzichtelijk hoe wijd verbreid het keizerrijk van Google is en volledig gericht op het verzamelen van data:
De (Koninklijke) bibliotheek en Google
Voor mij staan openbare bibliotheken voor een gebalanceerde blik op welk onderwerp dan ook. Dit geldt wat mij betreft zeker voor een onderwerp als digitale geletterdheid, waarbij zowel de technologische veranderingen, maar zeker ook de standpunten die mensen innemen zeer veranderlijk zijn. Daarbij komen dan nog eens de maatschappelijke implicaties die opgaan voor onderwerpen als privacy en auteursrecht die de gemoederen de laatste tijd erg bezighouden.
Het samenwerken met Google is dus een keuze die bij mij vragen oproept. Met de kennis van nu kan je eigenlijk niet verantwoorden dat Google de uitgelezen partner is om burgers te informeren over bijvoorbeeld online privacy en een veilig internet, een allesomvattend aspect binnen het domein van digitale vaardigheden. Het past ook niet binnen de Europese ambities, onder andere geformuleerd door Emanuel Macron, dat Europa wat betreft de invloed van technologie een zogenaamd ethisch bewust midden zou moeten vormen ten opzichte van het de corporates uit Silicon Valley en de staatscontrole van China.
Vanzelfsprekend staat het bedrijven als Google volkomen vrij om programma’s voor digitale vaardigheden op te zetten en er werken uiterst capabele mensen. Maar is dit genoeg om als Koninklijke Bibliotheek (en daarmee in principe alle Nederlandse bibliotheken) in mee te gaan, ook al zal het meegebrachte kapitaal verleidelijk zijn? Ik vind van niet.
Uitgaan van eigen kracht
Los van de politiek-strategische afweging en het financiële aspect is het voor mij minstens zo belangrijk is dat bibliotheken naar mijn mening helemaal geen grote corporate partners als Google nodig hebben om programma’s rondom digitale geletterdheid te ontwikkelen. Dat kunnen we namelijk heel goed zelf, daarbij idealiter samenwerkend met onafhankelijke kennispartners. Er is namelijk prachtig en veelomvattend aanbod beschikbaar, bijvoorbeeld de Toolbox Internetvrijheidvan Bits of Freedom of de website Laat Je Niet Hack Maken van RTL-techjournalist Daniël Verlaan. En met de proeftuinsubsidie voor het Data Detox-project vertalen de Friese bibliotheken het digitale geletterdheidsaanbod van Tactical Technology naar het Nederlands en stellen het vrijelijk beschikbaar.
Ten tijde van mijn zorg over het Libraries Lead with Digital-project schreef ik:
“Laten we onszelf in ieder geval de opdracht geven hierin zelf het heft in handen te nemen en daarnaast te leren van de talloze voorbeelden van openbare bibliotheken die al jarenlang succesvolle digitale geletterdheidsprogramma’s ontwikkelen en uitvoeren. En zij zouden niets liever doen dan deze successen delen met andere bibliotheken. Bij de ontwikkeling ervan hadden deze bibliotheken gek genoeg geen grote sponsoren als Google nodig. Want laten we wel wezen: dat kunnen bibliothecarissen ook zelf. En als dat niet kan is het zaak de bibliotheken zorgen dat er gekwalificeerde krachten de gelederen komen versterken.“
Door de recente move van de Koninklijke Bibliotheek wordt ik nog strijdbaarder. Ik geloof er namelijk heilig in dat het het beste voor zowel bibliotheken de Nederlandse burgers is om uit te gaan van eigen kracht. Een extra element dat me tegenstaat in de samenwerking met Google is dat er nu een beeld geschetst wordt dat ontwikkelingen alleen mogelijk zijn met hulp van corporate sponsorships. En dat klopt gewoon niet. Exclusieve partnerships, zeker met aantoonbaar discutabele bedrijven als Google (ze krijgen die boetes niet voor niets) gaan in tegen de gebalanceerde houding die bibliotheken zouden moeten innemen.
Bibliotheken profileren zich terecht graag als de uitgelezen partner om burgers, zeker in aanbod van buitenschoolse activiteiten en/of binnen het domein van levenlang leren, te ondersteunen in het (door)ontwikkelen van digitale vaardigheden en, misschien nog wel belangrijker, de bijbehorende mindset: spelen en experimenteren met technologie, het kweken van bewustwording van de keerzijdes ervan en vervolgens leren hoe daarmee om te gaan. Ik vraag me in dit licht daarom oprecht af wat voor de KB de reden is geweest om een partnerschap met Google aan te gaan. Zoals gezegd heb ik geen problemen met publiek-private samenwerkingsverbanden, maar staat of valt Digitaal Samenleven met de deelname van Google?
Ik heb erg veel plezier in mijn werk, maar af en toe komt er een project uit de buitencategorie voorbij. Dit is er zo eentje: De Kleinste Privacyshow van Nederland! Ik werk er samen aan met enkele collega’s bij Bibliotheekservice Fryslân en een groep medewerkers van de Friese bibliotheken. Het is, samen met de Glass Room Experience, onderdeel van ons project rondom de Data Detox Kit.
De Kleinste Privacyshow is een programma vol gekke kwisjes, minicolleges en zelfs een mini-bingo waarin je allerlei handige dingen leert over online veiligheid en privacy. Hoe bedenk ik het allerslimste wachtwoord? Hoe herken ik een nep e-mail? Hoe overleef ik cookies? Zomaar een paar vragen waar je tijdens De Kleinste Privacyshow een antwoord op krijgt.
Met de show (en een traject richting het onderwijs) verwachten we info en reacties op te halen om onze versie van Tactical Tech’s Data Detox Kits te verbeteren en geschikt(er) te maken voor verschillende doelgroepen.
Programma Het programma duurt 1,5 uur en we sluiten af met mini-consults (30 minuten) over privacy en internet. De show wordt geproduceerd en georganiseerd door Sander Veen en de Friese bibliotheken.
Waar?
Het programma wordt in de periode januari-april 2019 aangeboden in bibliotheken en in verschillende buurtcentra door heel Fryslân.
Voor wie?
Het programma is geschikt voor iedereen boven de 18 jaar die geïnteresseerd is in online veiligheid en privacy.
Wat is de Data Detox Kit? De Data Detox Kit is een 8-stappen-programma om je digitale persoonlijkheid op te schonen. Dit kun je via de Data Detox-website direct zelf doen. De Kit is ook in een doosje te krijgen. Alle bezoekers van de Kleinste Privacyshow krijgen een gratis Data Detox Kit mee naar huis.
Wie organiseert het? De Friese Bibliotheken! Wij vinden het belangrijk om iedereen toegang te geven tot belangrijke informatie over onderwerpen als online veiligheid en privacy. We bieden daarom de Data Detox Kit aan, bezoeken scholen en trekken erop uit met De Kleinste Privacyshow van Nederland.
Van de week las ik enkele artikelen op de website van het Media Literacy Project, onderdeel van de London School of Economics and Political Science. Erg interessant vond ik het stuk Misinformation and critical digital literacy: To trust or not to trust? van de hand van Gianfranco Polizzi. Daarin legt hij uit waarom hij zich sterk maakt voor het begrip critical digital literacy, oftewel kritische digitale geletterdheid. Volgens Polizzi heeft digitale geletterdheid namelijk niet alleen een functionele-, maar ook een kritische kant. Hij definieert het als volgt:
“Kritische digitale geletterdheid betreft het vermogen om online inhoud te evalueren in relatie tot vooringenomenheid en betrouwbaarheid. Daarnaast gaat het over het begrip van de werking van de bredere digitale omgeving (hoe werken conglomeraten als Google en Facebook) en uiteindelijk het vermogen om te kunnen doorzien dat het internet zowel mogelijkheden als valkuilen voor democratie en politieke participatie biedt.”
Deze benadering sluit mooi aan bij de anekdote die Doug Belshaw meegaf toen hij afgelopen jaar een week lang met ons werkte bij BSF. Hij vertelde over een groep migrantenvrouwen in Londen, een groep die grotendeels was verstoken van toegang tot moderne technologie (ze hadden bijvoorbeeld geen smartphone). Belshaw kon met hen echter wel een inhoudelijke discussie voeren over nepnieuws en de negatieve aspecten daarvan. Vervolgens voerden deze vrouwen deze discussie ook binnen hun eigen gemeenschap.
In de benadering van Belshaw (zie hieronder) beheersten zij daarmee een aantal aspecten van zijn gedefinieerde acht essentiële onderdelen van digitale geletterdheid, waaronder kritisch besef en maatschappelijke betrokkenheid. Praktische onbekendheid (lees: knoppenkunde) met de technologie an sich, in veel modellen vaak een minimale vereiste om voor digitaal geletterd door te kunnen gaan, is daarmee voor hem ondergeschikt aan het vermogen om het onderwerp in een politiek-maatschappelijk kader te plaatsen en actie te ondernemen. Eigenlijk gaat het daarbij over het verschil tussen een mind– en skillset en soft– en hardskills (Cognitief,Zelfvertrouwen, Kritisch en Maatschappelijk tegenover Cultureel, Creatief, Constructief en Communicatief)
Polizzi beschrijft in zijn artikel dat er in toenemende mate sprake is van een gebrek aan vertrouwen in instituties, politiek en media en dat feiten steeds vaker in twijfel worden getrokken. Een verschijnsel als ‘misinformatie’ is daarvan een resultaat en wordt door de kracht van het internet meer dan ooit tevoren uitvergroot. In een eerder artikel, Tackling fake news: towards a new approach to digital literacy, stelt hij dan ook:
“Hoewel veel gebruikers bekend zijn met deze problemen, moeten we ze nog beter ontrafelen. […] Het moet niet alleen gaan om inzicht in internetgerelateerde economische kwesties, maar ook de mate waarin we kritisch kunnen reflecteren op hoe deze kwesties gevolgen hebben voor de samenleving. Kritische geletterdheid heeft van oudsher een politieke connotatie – omdat het gaat over kritische reflectie, politieke betrokkenheid en sociale actie – waaraan het in discussies over digitale geletterdheid vaak ontbreekt.”
Polizzi stelt dat scholing in kritische digitale geletterdheid gekoppeld zou moeten worden aan scholing op het vlak van burgerschap. Uiteindelijk zou dat moeten leiden tot een reeks duurzame vaardigheden waarmee waarheidsvinding ondersteund wordt. Dit moet uiteindelijk leiden tot een toename van vertrouwen. Om in Belshaw-termen te blijven is het (ontwikkelen van de) mindset dus essentieel: waarin ligt het verband tussen digitale geletterdheid en de maatschappelijk-politieke werkelijkheid en welke rol spelen gebruikers daar zelf in?
Polizzi doet een aantal aanbevelingen om tot oplossingen te komen, inclusief het betrekken van bibliothecarissen om gebruikers (en Polizzi gaat daarbij specifiek uit van volwassenen) daarin te begeleiden. Dat past mooi bij de benadering die we bij Bibliotheekservice Fryslân hebben inzake de relatie tot digitale geletterdheid en levenlang leren (waaraan we werkten met Belshaw). Onderstaand visueel verslag van die sessie vat dat mooi samen.
Juist op het terrein van kritische digitale geletterdheid, in principe iets dat eerder te maken heeft met soft skills dan met hard skills en daarmee uitstekend past binnen informeel leren, zouden bibliotheken zich moeten profileren. Dat begint natuurlijk bij onszelf: wat vinden wijzelf van deze benadering en wat is er nodig om daarin een goede positie in te nemen? Collega’s uit de Friese bibliotheken vragen bijvoorbeeld om scholing om op het terrein van digitale privacy goed uit de voeten te kunnen, onder andere in relatie tot het project rondom de Data Detox Kit. Dat is het begin en uit de te volgen dialoog met onze gebruikers volgen daaruit vanzelf nieuwe stappen.
Wat is het eigenlijk een prachtige tijd om in bibliotheken te werken.
Adviseur digitaal burgerschap bij de Koninklijke Bibliotheek en projectleider digitaal burgerschap bij Firda. Lid van Platform digitaal burgerschap Friesland. Mede-auteur van het AI Kookboek.
Werkte bij Fers o.a. aan Open Bibliotheek Badges, Data Detox Kit, The Glass Room expo, What The Future Wants en FryskLab. Op Eén Na Beste Bibliothecaris van Nederland 2015.
Amateurwielrenner, drummer en muziekfanaat. TEDx-spreker.
![[reprise] Bibliotheken moeten bij de ontwikkeling van digitale geletterdheid uitgaan van eigen kracht en hebben daarbij Google echt niet nodig](https://i0.wp.com/jeroendeboer.net/wp-content/uploads/2019/03/google-surveillance.png?resize=630%2C210&ssl=1)
