Zijn openbare bibliotheken digitaal al uitgespeeld? (artikel)

In de meest recente editie van Digitale Bibliotheek staat een artikel van de hand van Joost Heessels, getiteld Zijn openbare bibliotheken digitaal al uitgespeeld?. Daarin gaat hij uitgebreid in op onder andere OpenBibliotheken en DeBibliotheek. Bij deze een integrale weergave van dat stuk (met toestemming van Joost en uitgever Henk Verbooy).

Zijn openbare bibliotheken digitaal al uitgespeeld?

Terwijl er vanuit de onderbuik van de openbare bibliotheek nieuwe initiatieven opkomen, blijft het aan de top akelig stil. Het is geen stilte voor een mogelijk naderende storm. Maar stilte omdat men de kop in het zand heeft gestoken, hopend op betere tijden die ooit zouden moeten komen.

In het artikel ‘The Decline and Fall of the Library Empire’ stelt Steve Coffman (vice president van dienstverlener Library Support Services, LSSI) dat de openbare bibliotheek (in de VS) zich op het digitale speelveld compleet overbodig heeft gemaakt. In Nederland ligt het anders: daar heeft de openbare bibliotheek nooit echt het digitale speelveld betreden. Digitale initiatieven voor het vinden van open bronnen en informatiebemiddeling zijn ontwikkeld door mensen uit het bibliotheekveld, maar op persoonlijke titel. Geen enkele bibliotheekorganisatie heeft een rol gespeeld in de realisatie van deze diensten.

Initiatieven van professionals

OpenBibliotheek (Jeroen de Boer en Edwin Mijnsbergen) en DeBibliotheek (Esther Valent) zijn ontstaan uit de gedachte dat de openbare bibliotheken (digitale) taken laten liggen. OpenBibliotheek is ontstaan als antwoord op het uitblijven van stellingname van de VOB rond het vraagstuk van de internetneutraliteit. Gaan de openbare bibliotheken voor een gereguleerd internet of staan ze voor webneutraliteit en daarmee voor vrije toegang tot informatie? De Boer en Mijnsbergen laten met hun initiatief zien hoe deze vrije toegang er uit zou kunnen zien. En DeBibliotheek (zoals te lezen in: ‘Is er leven na Al@din’, DB nr 9) is ontstaan uit onvrede, omdat er zowel digitaal als fysiek nauwelijks meer plaats is voor serieuze informatiebemiddeling binnen de openbare bibliotheken. Dit komt niet alleen door het wegvallen van Al@din (en het wachten op een mogelijke opvolger), maar ook door de opkomst van het retailconcept, waardoor steeds minder plaats is voor de aloude hoofdtaak van de bibliotheek. Valent won met haar initiatief de Victorine van Schaik BibliotheekInitiatiefPrijs. Een prijs die ooit in het leven is geroepen om meer mensen te stimuleren om het hoofd boven het maaiveld uit te steken. Met het initiatief zou de bibliotheek zich in de kijker kunnen spelen, aldus het juryrapport. Maar na het winnen van de prijs bleef het akelig stil rond de erfgenamen van Al@din. Het droomscenario van Valent, waarin vanuit alle bibliotheken in het land informatiemedewerkers gaan meedoen met DeBibliotheek en dat alle bibliotheken de dienst gaan promoten, lijkt nog heel ver weg. Op enkele welwillende bibliotheken na is er nog steeds geen officiële reactie te horen vanuit de overkoepelende organisaties. Inmiddels trekken OpenBibliotheek en DeBibliotheek met elkaar op.

Geen initiatief

Openbare bibliotheken in Nederland hebben te maken met bezuinigingen. Om het hoofd boven water te houden probeert men het oude opnieuw uit te vinden en het nieuwe krampachtig te vermijden of schoorvoetend toe te laten als het echt niet anders kan. Dit is veel medewerkers een doorn in het oog. Bibliotheken gokken via het zogeheten retailconcept massaal op (papieren) boeken en laten digitale diensten zoals informatiebemiddeling het liefst links liggen. Volgens De Boer (een van de initiatiefnemers van OpenBibliotheek) is naast het aanbieden van boeken en andere media, informatiebemiddeling een van de opdrachten van de bibliotheek. De Boer ziet liever kleinere gebouwen, of vestigingen op minder dure locaties dan te beknibbelen op de hoofdopdracht: mensen voorzien van informatie, ongeacht of dat analoog of digitaal is. De Boer vindt het vreemd dat DeBibliotheek nog een discussiepunt is voor de openbare bibliotheken. De dienst zoals bedacht door Valent ligt zo dicht tegen het reguliere werk aan dat het toch vreemd is dat men het initiatief niet allang heeft omarmd. Daarnaast laat DeBibliotheek zien dat digitale informatiebemiddeling niet heel veel hoeft te kosten, iets wat ook al duidelijk werd met het voorbeeld van IHEV uit Vlaanderen, dat kan functioneren met een budget van 15.000 euro per jaar. Daarbij maakt DeBibliotheek gebruik van bestaande diensten van andere partijen. Waarom het wiel nog eens uitvinden?

De Boer vreest dat het uitblijven van eigen initiatieven van de openbare bibliotheken te maken heeft met een gebrek aan voeling met wat er echt speelt. Ernstiger vindt hij het uitblijven van een reactie op OpenBibliotheek en DeBibliotheek. Daaruit blijkt volgens De Boer dat er een kloof is tussen bestuurders en de rest van de mensen uit het bibliotheekveld, en dat vindt hij uitermate zorgelijk.

Onafhankelijke informatiepartner

De kloof regeert binnen de openbare bibliotheken en maken nieuwe ontwikkelingen kansloos. Door bezuinigingen sluiten meer en meer bibliotheken de deuren. Dit komt ook doordat kansen niet optimaal benut worden en te veel mensen binnen de bibliotheek vast blijven zitten in een oud stramien gehuld in een nieuw jasje. Niet mee gaan met de digitale werkelijkheid zal uiteindelijk lijden tot het verdwijnen van de openbare bibliotheek. De initiatieven van De Boer, Mijnsbergen en Valent laten echter zien dat dit helemaal niet nodig is. Ook in het Google-tijdperk is een onafhankelijke partner in het verstrekken van informatie nodig.

Volgens Coffman zal de bibliotheek helemaal verdwijnen, internet en commerciële bedrijven maken aanwezigheid van de bibliotheek in het digitale landschap compleet overbodig. Echter de crux zit in het commerciële aspect: commerciële bedrijven hebben andere belangen dan de bibliotheken en moeten winst maken om te kunnen blijven bestaan. Zij zullen dus andere keuzes maken dan een bibliotheek. Een bibliotheek hoeft immers geen winst te maken om te kunnen blijven overleven en kan dus als een onafhankelijke partij opereren.

Agile

Om te overleven hebben de bibliotheken nog iets anders nodig en dat zijn de zogenoemde agile (wendbare) medewerkers. De term ‘agile’ hoorde ik voor het eerst op het laatste NVB-congres in een voordracht van Michelynn McKnight. De hoofdopdracht uit haar voordracht luidt: “We can be rigid when we are dead, until then let’s be agile.” Agile medewerkers zijn het beste te omschrijven als flexibele, innovatieve en vooruitstrevende types. Hiervan ontbreken er veel binnen de openbare bibliotheken. Dit kan ook niet anders als je de kloof constateert zoals De Boer dat doet. Agile medewerkers (zoals Mijnsbergen) opereren vaak buiten de vaste organisatielijnen om en niet alle bestuurders zijn daar van gecharmeerd. Toch zullen het dit soort medewerkers zijn die de reddingsboei vormen die de openbare bibliotheken nodig hebben om staande te blijven in het digitale geweld. Zij kunnen het verschil maken tussen pompen of verzuipen. Het water staat de bibliotheken al tot aan de lippen. Alleen door de kloof te dichten zal de openbare bibliotheek het redden. Daarom moeten bestuurders ook gaan geloven in initiatieven zoals Openbibliotheek en DeBibliotheek. En minder in grote gebouwen volgepakt met boeken.

Kansen

Ook Pieter Offermans (blogger en bibliotheekadviseur) ziet kansen voor de openbare bibliotheek op het digitale speelveld. Volgens Offermans is het geen issue dat iedereen ’toegang’ heeft tot informatie. Niet iedereen weet echter welke informatie voor hem of haar relevant is, en daar kan de bibliotheek een bemiddelende rol in spelen. Bijvoorbeeld door online top 5-lijstjes van relevante bronnen te geven, of door persoonlijke leesadviezen te verstrekken. Je ziet nu bijvoorbeeld dat mensen kampen met het overweldigende aanbod aan e-books. Ze hebben er duizenden op hun e-reader staan, maar weten niet wat de pareltjes zijn. Een bibliotheekmedewerker die een op maat gesneden selectie geeft, biedt dan uitkomst. Want, zo zegt Offermans, als het om informatie gaat, zijn de bibliotheken de experts

Conclusie

Hoe je het ook wendt of keert: het is nu aan de openbare bibliotheken om het digitale tijdperk te omarmen. Volgens De Boer is het tijd dat de openbare bibliotheken gaan waarderen wat hij samen met Mijnsbergen en Valent doet. Hij hoopt dat bibliotheken de waarde van een dienst als DeBibliotheek gaan inzien en gaan faciliteren zodat Valent en haar medestanders zorgeloos door kunnen gaan met het beantwoorden van vragen. Mijns inziens moeten openbare bibliotheken vooruit. Juist in tijden van bezuinigingen biedt investeren in de digitale toekomst de kans om aanwezigheid van de bibliotheek in onze maatschappij te waarborgen. Ik ben echter somberder over het dichten van de kloof binnen de openbare bibliotheek. Vooral bestuurders zitten zoals gezegd vast in een oud stramien – en zolang bij die groep geen digitale awareness ontstaat zijn de openbare bibliotheken verloren.